Spis Treści
mgr farm. Dominika Mech, lek. med. Marcin Łata
Wstęp
Aktualne dane pokazują, że zaburzenia psychiczne są poważnym problemem na całym świecie, a pandemia COVID-19 stała się dodatkowym motorem wzrostu zachorowalności. Wyniki danych statystycznych na rok 2021 pokazują, że kobiety i młodzież to populacje bardziej narażone na zaburzenia psychiczne. Biorąc pod uwagę dane w skali globalnej, najczęściej diagnozowanymi zaburzeniami psychicznymi są depresja i zaburzenia lękowe, a szacuje się, że aż 13% populacji cierpi na wielochorobowość w obrębie zdrowia psychicznego. Przed pandemią COVID-19 szacowane globalne rozpowszechnienie dużej depresji wynosiło 2470,5 przypadków na 100 000 osób. W trakcie pandemii statystyki dotyczące zdrowia psychicznego zmieniły się drastycznie, odnotowano dodatkowe 53,2 mln przypadków depresji oraz 76,2 mln przypadków zaburzeń lękowych [1]. Dane te wyraźnie wskazują, że problem chorób psychicznych z biegiem lat wciąż narasta i konieczne są działania mające na celu wzmocnienie opieki zdrowotnej w zakresie profilaktyki chorób psychiatrycznych.
Równolegle ze wzrostem zachorowalności na choroby psychiczne nastąpił wzrost liczby publikacji i badań poszukujących nowych mechanizmów chorobowych i leków psychiatrycznych. W literaturze naukowej coraz częściej wspomina się o roli mikrobioty jelitowej jako czynnika wpływającego na występowanie i przebieg chorób psychiatrycznych. Złożona korelacja pomiędzy układem nerwowym a mikrobiotą jelitową została nazwana osią mikrobiom jelita-mózg [2,3,4]. Dotychczas wiadomo, że sygnały z jelit są przekazywane do struktur mózgowych poprzez Autonomiczny Układ Nerwowy. W odpowiedzi na odebrane bodźce następuje regulacja czynności przewodu pokarmowego. Metabolity, które w przeważającej mierze powstają w wyniku aktywności osi mózg-jelito, to krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA). Odpowiadają one za utrzymanie homeostazy w organizmie człowieka, a także odgrywają istotną rolę podczas aktywności układu odpornościowego. Układ immunologiczny jest modulowany przez octan, propionian i maślan poprzez wpływ na migrację do miejsca zapalenia i aktywność komórek odpornościowych [5]. Krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe mogą również odgrywać rolę w hamowaniu apetytu poprzez kontrolę uwalniania białka GLP-1 [6].
Patologia zaburzeń psychicznych jest problemem złożonym, a korelacja między składem mikrobiomu jelitowego a chorobą została odkryta stosunkowo niedawno. W literaturze istnieją badania kliniczne oceniające jakość i różnorodność mikrobioty jelitowej w populacji osób dorosłych z zaburzeniami depresyjnymi, chorobą dwubiegunową, schizofrenią, anoreksją psychiczną, zaburzeniami lękowymi, zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi, zespołem stresu pourazowego i zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. Metaanaliza różnorodności mikrobiomu wykazała znaczące zmniejszenie bogactwa mikrobiologicznego u pacjentów psychiatrycznych w porównaniu z grupą kontrolną. Wyniki sugerują, że zaburzenia te charakteryzują się zmniejszeniem ilości bakterii przeciwzapalnych produkujących maślan i zwiększeniem ilości bakterii prozapalnych, takich jak Enterobacteriaceae i Desulfovibrio [7,8]. Istotne różnice w mikrobiomie można zaobserwować również w przypadku wielu innych rodzajów chorób neurodegeneracyjnych.
Wpływ diety na stan psychiczny pacjentów
Psychobiotyki, zgodnie z definicją, to bakterie probiotyczne, które spożywane w odpowiednich ilościach wykazują korzystny wpływ na zdrowie psychiczne pacjentów cierpiących na choroby psychiczne oraz łagodzą objawy depresji, zespołu jelita drażliwego i przewlekłego zmęczenia. Ich rola w medycynie z biegiem lat wciąż rośnie, a ich potencjał terapeutyczny jest stale odkrywany [9,10]. Psychobiotyki, przyjmowane regularnie, są w stanie poprawić stan emocjonalny i funkcje poznawcze zarówno pacjentów psychiatrycznych, jak i neurologicznych.
Udowodniono, że diety bogate w nabiał i produkty fermentowane mają m.in. pozytywny wpływ na kondycję psychiczną człowieka. Rzeczywiście wydaje się, że odpowiednio dobrana dieta lub suplementacja probiotykami może okazać się przełomem w zwalczaniu objawów wielu chorób, w tym somatycznych. Jak wiadomo, najpopularniejszym źródłem dobroczynnych bakterii probiotycznych w diecie są produkty mleczne, takie jak kefir i jogurt, oraz ogórki kiszone. Udowodniono, że dieta o niskiej zawartości FODMAP zwiększa liczbę promieniowców, natomiast dieta o wysokiej zawartości FODMAP zmniejsza liczbę bakterii zużywających gaz. Znalazło to odzwierciedlenie u pacjentów z zespołem jelita drażliwego, którym często zaleca się dietę ubogą w produkty wysoko fermentujące ze względu na możliwą modulację poziomu histaminy i mikroflory jelitowej [11,12]. Z drugiej strony obecność w diecie produktów mlecznych, zwłaszcza serów, zwiększa liczbę gatunków Bifidobacterium. Bakterie z tej grupy znane są jako jedne z najbardziej korzystnych [13]. Wykazano, że spożywanie serów zwiększa stężenie metabolitów związanych z mikrobiotą: maślanu, hipuranu i malonianu. Analizy korelacji wykazały również pozytywny wpływ na profil lipidowy pacjentów. Podobna sytuacja dotyczy wpływu błonnika pokarmowego na zdrowie jelit pacjentów. Spożycie już 6g dziennie prebiotyków w postaci niestrawnych dekstryn, α-cyklodekstryn i dekstranów obniża pH i zwiększa produkcję octanu i propionianu w warunkach in vitro. Nawet tak stosunkowo niska dawka błonnika wydaje się być wystarczająca do aktywacji metabolizmu mikroflory jelita grubego [14]. Wykazano również korzystny wpływ na mikrobiom polifenoli pochodzących z herbaty, jagód oraz warzyw takich jak karczochy, oliwki i szparagi. Spożywanie polifenoli było bezpośrednio związane z ochroną bariery jelitowej, wzrostem całkowitej ilości “dobrych bakterii” odpowiedzialnych za produkcję maślanu [15].
Jeśli chodzi o substancje, które negatywnie wpływają na mikroflorę jelitową, to jako pierwszą należy wymienić dietę typu fast food. Środowisko tworzone w jelitach przez wysoko przetworzoną żywność jest pożywką dla selekcji mikroorganizmów prozapalnych [16]. Diety zachodnie – wysoko przetworzone promują stan zapalny wynikający bezpośrednio ze zmiany struktury w osiadłym mikrobiomie [16]. Oprócz diety, do czynników osłabiających mikrobiom należy zaliczyć spożywanie nadmiernych ilości sztucznych substancji słodzących. Istotnie, spożycie słodzików wiązało się z przerostem niekorzystnej flory jelitowej m.in. Proteobacteria, Escherichia, Clostridia [17,18]. Analizując wpływ poszczególnych diet, nie sposób pominąć diety bezglutenowej. Udowodniono bowiem, że dieta bezglutenowa, poprzez zmiany profilu mikroflory i modulację przepuszczalności jelit, może zmieniać aktywność osi mikrobiom-jelita-mózg, co może mieć bezpośredni związek z patogenezą depresji. Mikrobiota zdolna do trawienia glutenu odgrywa jednocześnie rolę w produkcji immunogennych peptydów, dlatego dieta bezglutenowa hamuje odpowiedź immunologiczną i stan zapalny [19]. Co ciekawe, wykazano bardzo małą różnicę w składzie i różnorodności mikrobiomu u osób na diecie wegańskiej w porównaniu z dietą wszystkożerną [20]. Jednocześnie obalony został mit jakoby dieta wegańska miała wpływ na generalne osłabienie zdrowia i układu odpornościowego. Stwierdzono, że bakterie te zapewniają swoje korzyści głównie poprzez oś podwzgórze-przysadka-nadnercza (HPA), odpowiedź immunologiczną i stan zapalny oraz poprzez produkcję neurohormonów i neuroprzekaźników.
Mechanizm wpływu na wydzielanie mediatorów bezpośrednio tłumaczy korelację pomiędzy probiotykami a poprawą stanu psychicznego pacjentów psychiatrycznych [21-28]. Obecnie dowiedziono, że psychobiotyki mają zdolność zwiększania poziomu serotoniny, noradrenaliny czy dopaminy. Mediatory te odpowiedzialne są za kontrolę nastroju oraz rytmy dobowe. Z drugiej strony, spożywanie diety ubogiej w błonnik i bogatej w tłuszcze nasycone oraz częste stosowanie antybiotyków prowadzi do uszczuplenia naturalnej flory bakteryjnej [29-32]. Chociaż obecnie nie ma konkretnego składnika diety, którego wdrożenie poprawiłoby jakość życia pacjentów psychiatrycznych, to jednak za najzdrowszą uznano dietę śródziemnomorską.
Dieta śródziemnomorska
Dieta śródziemnomorska uznana jest obecnie przez WHO jako najzdrowsza dieta świata, a jej zasady opierają się przede wszystkim na konsumpcji warzyw liściastych, owoców, zbożowych produktów pełnoziarnistych, nasion roślin strączkowych oraz orzechów i oliwy z oliwek jako podstawowego źródła tłuszczu. Konsumpcja tych produktów oprócz korzyści związanych z profilaktyką zaburzeń chorób krążeniowych wydaje się mieć pozytywny wpływ na ogólny stan psychiczny.
Udowodniono, że stałe spożywanie diety śródziemnomorskiej wpływa korzystnie na skład mikrobioty jelitowej, a tym samym eliminuje ryzyko wystąpienia chorób metabolicznych, chorób przewodu pokarmowego oraz sprzyja zdrowemu starzeniu się [27-28]. Dieta śródziemnomorska zwiększyła ogólną liczbę bakterii z rodzin Faecalibacterium, Roseburia, Eubacterium, Bacteroides, Prevotella i Anaerostipes. Większość z tych grup to bakterie, które mają korzystny wpływ na zdrowie, przyczyniają się do produkcji krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, mają właściwości przeciwzapalne i zmniejszają ryzyko chorób metabolicznych [29].
Przeprowadzone w 2017 roku randomizowane badanie kontrolne miało na celu wykazanie słuszności stosowania diety śródziemnomorskiej w celu poprawy zdrowia psychicznego. Brały w nim udział osoby z poważnymi zaburzeniami nastroju. W 6-miesięcznej próbie oprócz zdrowej żywności wprowadzono także elementy kulturowe i styl życia takie jak zabawa i zajęcia kulturalne. Odnotowano zmniejszenie skrajnie ciężkich faz depresyjnych u 60% pacjentów, 72% spadek lęku oraz 69% spadek stresu w grupie. Uczestnicy w miarę upływu czasu coraz chętniej wspólnie gotowali i jedli oraz stawali się bardziej zaangażowani społecznie [36].
Dieta śródziemnomorska wydaje się być uniwersalna i odpowiednia dla szerokiej grupy wiekowej pacjentów. Najnowsze badania wskazują jednoznacznie na związek pomiędzy jakością diety, wzorcami żywieniowymi i ryzykiem depresji młodzieńczej. Dieta zachodnia wiąże się ze zwiększonym ryzykiem objawów depresyjnych u nastolatków, podczas gdy przestrzeganie diety śródziemnomorskiej jest w stanie zmniejszać objawy depresyjne, poprawić wskaźniki lub indukować remisję. Dietę młodzieży uznać należy za kluczowy cel w profilaktyce zaburzeń psychiatrycznych [37]. Podobne zależności odkryto dla populacji geriatrycznej, bowiem większe spożycie grup żywności charakterystycznych dla diety śródziemnomorskiej wiąże się z mniejszym prawdopodobieństwem wystąpienia objawów depresyjnych u osób starszych w czasie. Chociaż konkretny mechanizm działania nie jest do końca poznany, uznaje się że dieta ta przynosi wiele korzyści, w tym ochronę przed objawami depresyjnymi [38].
Biorąc pod uwagę powyższe dane literaturowe, wydaje się, że dieta bogata w probiotyki i prebiotyki, a także doustna suplementacja określonych szczepów bakterii, może stać się obiecującą drogą do poprawy zdrowia psychicznego pacjentów psychiatrycznych.
[1] COVID-19 Mental Disorders Collaborators. Global prevalence and burden of depressive and anxiety disorders in 204 countries and territories in 2020 due to the COVID-19 pandemic. Lancet. 2021 Nov 6;398(10312):1700-1712. doi: 10.1016/S0140-6736(21)02143- 7. Epub 2021 Oct 8. PMID: 34634250; PMCID: PMC8500697.
[2] Sun J, Chang EB. Exploring gut microbes in human health and disease: Pushing the envelope. Genes Dis. 2014 Dec;1(2):132-139. doi: 10.1016/j.gendis.2014.08.001. PMID: 25642449; PMCID: PMC4310008.
[3] Zagórska, A., Marcinkowska, M., Jamrozik, M., Wiśniowska, B., & Paśko, P. (2020). From probiotics to psychobiotics – the gut-brain axis in psychiatric disorders. Beneficial Microbes, 1–16. doi:10.3920/bm2020.0063
[4] Kim N, Yun M, Oh YJ, Choi HJ. Mind-altering with the gut: Modulation of the gut-brain axis with probiotics. J Microbiol. 2018 Mar;56(3):172-182. doi: 10.1007/s12275-018-8032-4. Epub 2018 Feb 28. PMID: 29492874.
[5] Aleksandra Czajkowska, Bogumiła Szponar Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN im. L. Hirszfelda we Wrocławiu, Postepy Hig Med Dosw (online), 2018; 72: 131-142 e-ISSN 1732- 2693,
[6] Sandhu KV, Sherwin E, Schellekens H, Stanton C, Dinan TG, Cryan JF. Feeding the microbiota-gut-brain axis: diet, microbiome, and neuropsychiatry. Transl Res. 2017 Jan;179:223-244. doi: 10.1016/j.trsl.2016.10.002. Epub 2016 Oct 21. PMID: 27832936.
[7] Nikolova VL, Hall MRB, Hall LJ, Cleare AJ, Stone JM, Young AH. Perturbations in Gut Microbiota Composition in Psychiatric Disorders: A Review and Meta-analysis. JAMA Psychiatry. 2021 Dec 1;78(12):1343-1354. doi: 10.1001/jamapsychiatry.2021.2573. Erratum in: JAMA Psychiatry. 2021 Nov 3;: PMID: 34524405; PMCID: PMC8444066.
[8] Simpson CA, Diaz-Arteche C, Eliby D, Schwartz OS, Simmons JG, Cowan CSM. The gut microbiota in anxiety and depression – A systematic review. Clin Psychol Rev. 2021 Feb;83:101943. doi: 10.1016/j.cpr.2020.101943. Epub 2020 Oct 29. PMID: 33271426.
[9] Dinan TG, Stanton C, Cryan JF. Psychobiotics: a novel class of psychotropic. Biol Psychiatry. 2013 Nov 15;74(10):720-6. doi: 10.1016/j.biopsych.2013.05.001. Epub 2013 Jun 10. PMID: 23759244.
[10] Taylor AM, Thompson SV, Edwards CG, Musaad SMA, Khan NA, Holscher HD. Associations among diet, the gastrointestinal microbiota, and negative emotional states in adults. Nutr Neurosci. 2020 Dec;23(12):983-992. doi: 10.1080/1028415X.2019.1582578. Epub 2019 Feb 22. PMID: 30794085
[11] Valdes AM, Walter J, Segal E, Spector TD. Role of the gut microbiota in nutrition and health. BMJ. 2018 Jun 13;361:k2179. doi: 10.1136/ bmj.k2179. PMID: 29899036; PMCID: PMC6000740.
[12] McIntosh K, Reed DE, Schneider T, Dang F, Keshteli AH, De Palma G, Madsen K, Bercik P, Vanner S. FODMAPs alter symptoms and the metabolome of patients with IBS: a randomised controlled trial. Gut. 2017 Jul;66(7):1241-1251. doi: 10.1136/gutjnl-2015-311339. Epub 2016 Mar 14. Erratum in: Gut. 2019 Jul;68(7):1342. PMID: 26976734.
[13] Zheng H, Yde CC, Clausen MR, Kristensen M, Lorenzen J, Astrup A, Bertram HC. Metabolomics investigation to shed light on cheese as a possible piece in the French paradox puzzle. J Agric Food Chem. 2015 Mar 18;63(10):2830-9. doi: 10.1021/jf505878a. Epub 2015 Mar 10. PMID: 25727903.
[14] Sasaki D, Sasaki K, Ikuta N, Yasuda T, Fukuda I, Kondo A, Osawa R. Low amounts of dietary fibre increase in vitro production of short-chain fatty acids without changing human colonic microbiota structure. Sci Rep. 2018 Jan 11;8(1):435. doi: 10.1038/s41598-017-18877-8. PMID: 29323180; PMCID: PMC5765155.
[15] Etxeberria U, Arias N, Boqué N, Macarulla MT, Portillo MP, Martínez JA, Milagro FI. Reshaping faecal gut microbiota composition by the intake of trans-resveratrol and quercetin in high-fat sucrose diet-fed rats. J Nutr Biochem. 2015 Jun;26(6):651-60. doi: 10.1016/j.jnutbio.2015.01.002. Epub 2015 Feb 26. PMID: 25762527.
[16] Zinöcker MK, Lindseth IA. The Western Diet-Microbiome-Host Interaction and Its Role in Metabolic Disease. Nutrients. 2018 Mar 17;10(3):365. doi: 10.3390/nu10030365. PMID: 29562591; PMCID: PMC5872783.
[17] Rodriguez-Palacios A, Harding A, Menghini P, Himmelman C, Retuerto M, Nickerson KP, Lam M, Croniger CM, McLean MH, Durum SK, Pizarro TT, Ghannoum MA, Ilic S, McDonald C, Cominelli F. The Artificial Sweetener Splenda Promotes Gut Proteobacteria, Dysbiosis, and Myeloperoxidase Reactivity in Crohn’s Disease-Like Ileitis. Inflamm Bowel Dis. 2018 Apr 23;24(5):1005-1020. doi: 10.1093/ibd/izy060. PMID: 29554272; PMCID: PMC5950546.
[18] Abou-Donia MB, El-Masry EM, Abdel-Rahman AA, McLendon RE, Schiffman SS. Splenda alters gut microflora and increases intestinal p-glycoprotein and cytochrome p-450 in male rats. J Toxicol Environ Health A. 2008;71(21):1415-29. doi: 10.1080/15287390802328630. PMID: 18800291.
[19] Karakula-Juchnowicz H, Rog J, Juchnowicz D, Łoniewski I, Skonieczna-Żydecka K, Krukow P, Futyma-Jedrzejewska M, Kaczmarczyk M. The study evaluating the effect of probiotic supplementation on the mental status, inflammation, and intestinal barrier in major depressive disorder patients using gluten-free or gluten-containing diet (SANGUT study): a 12-week, randomized, double-blind, and placebo-controlled clinical study protocol. Nutr J. 2019 Aug 31;18(1):50. doi: 10.1186/s12937-019-0475-x. PMID: 31472678; PMCID: PMC6717641.
[20] Wu GD, Compher C, Chen EZ, Smith SA, Shah RD, Bittinger K, Chehoud C, Albenberg LG, Nessel L, Gilroy E, Star J, Weljie AM, Flint HJ, Metz DC, Bennett MJ, Li H, Bushman FD, Lewis JD. Comparative metabolomics in vegans and omnivores reveal constraints on diet dependent gut microbiota metabolite production. Gut. 2016 Jan;65(1):63-72. doi: 10.1136/gutjnl-2014-308209. Epub 2014 Nov 26. PMID: 25431456; PMCID: PMC4583329.
[21] Kato-Kataoka A, Nishida K, Takada M, Suda K, Kawai M, Shimizu K, Kushiro A, Hoshi R, Watanabe O, Igarashi T, Miyazaki K, Kuwano Y, Rokutan K. Fermented milk containing Lactobacillus casei strain Shirota prevents the onset of physical symptoms in medical students under academic examination stress. Benef Microbes. 2016;7(2):153-6. doi: 10.3920/BM2015.0100. Epub 2015 Dec 21. PMID: 26689231.
[22] Tsavkelova EA, Botvinko IV, Kudrin VS, Oleskin AV. Detection of neurotransmitter amines in microorganisms with the use of high-performance liquid chromatography. Dokl Biochem. 2000 May-Jun;372(1-6):115-7. PMID: 10935181.
[23] MARQUARDT P, FALK H. Vorkommen und Synthese von Acetylcholin in Pflanzen und Bakterien [Incidence and synthesis of acetylcholine in plants and bacteria]. Arzneimittelforschung. 1957 Apr;7(4):203-11. German. PMID: 13436318.
[24] Özoğul, F. Produkcja amin biogennych przez Morganella morganii , Klebsiella pneumoniae i Hafnia alvei metodą szybkiej HPLC. Eur Food Res Technol 219 , 465–469 (2004). https://doi.org/10.1007/s00217-004-0988-0
[25] Jiao J, Ma Y, Chen S, Liu C, Song Y, Qin Y, Yuan C, Liu Y. Melatonin-Producing Endophytic Bacteria from Grapevine Roots Promote the Abiotic Stress-Induced Production of Endogenous Melatonin in Their Hosts. Front Plant Sci. 2016 Sep 21;7:1387. doi: 10.3389/fpls.2016.01387. PMID: 27708652; PMCID: PMC5030213.
[26] Strandwitz P, Kim KH, Terekhova D, et al. GABA-modulating bacteria of the human gut microbiota. Nat Microbiol. 2019;4:396–403. doi: 10.1038/s41564-018- 0307-3.
[27] Oroojzadeh P, Bostanabad SY, Lotfi H. Psychobiotics: the Influence of Gut Microbiota on the Gut-Brain Axis in Neurological Disorders. J Mol Neurosci. 2022 Jul 18:1–13. doi: 10.1007/s12031-022-02053-3. Epub ahead of print. PMID: 35849305; PMCID: PMC9289355.
[28] Nataraj BH, Shivanna SK, Rao P, Nagpal R, Behare PV. Evolutionary concepts in the functional biotics arena: a mini-review. Food Sci Biotechnol. 2020 Sep 16;30(4):487-496. doi: 10.1007/s10068-020-00818-3. PMID: 33936839; PMCID: PMC8050181.
[29] Asnicar F, Berry SE, Valdes AM, Nguyen LH, Piccinno G, Drew DA, Leeming E, Gibson R, Le Roy C, Khatib HA, Francis L, Mazidi M, Mompeo O, Valles-Colomer M, Tett A, Beghini F, Dubois L, Bazzani D, Thomas AM, Mirzayi C, Khleborodova A, Oh S, Hine R, Bonnett C, Capdevila J, Danzanvilliers S, Giordano F, Geistlinger L, Waldron L, Davies R, Hadjigeorgiou G, Wolf J, Ordovás JM, Gardner C, Franks
PW, Chan AT, Huttenhower C, Spector TD, Segata N. Microbiome connections with host metabolism and habitual diet from 1,098 deeply phenotyped individuals. Nat Med. 2021 Feb;27(2):321-332. doi: 10.1038/s41591-020-01183-8. Epub 2021 Jan 11. PMID: 33432175; PMCID: PMC8353542.
[30] Singh RK, Chang HW, Yan D, Lee KM, Ucmak D, Wong K, Abrouk M, Farahnik B, Nakamura M, Zhu TH, Bhutani T, Liao W. Influence of diet on the gut microbiome and implications for human health. J Transl Med. 2017 Apr 8;15(1):73. doi: 10.1186/s12967-017- 1175-y.
PMID: 28388917; PMCID: PMC5385025.
[31] David LA, Maurice CF, Carmody RN, Gootenberg DB, Button JE, Wolfe BE, Ling AV, Devlin AS, Varma Y, Fischbach MA, Biddinger SB, Dutton RJ, Turnbaugh PJ. Diet rapidly and reproducibly alters the human gut microbiome. Nature. 2014 Jan 23;505(7484):559-63. doi: 10.1038/nature12820. Epub 2013 Dec 11. PMID: 24336217; PMCID: PMC3957428.
[32] Sonnenburg, E., Smits, S., Tikhonov, M. et al. Diet-induced extinctions in the gut microbiota compound over generations. Nature 529, 212–215 (2016). https://doi.org/10.1038/nature16504
[33] Ghosh TS, Rampelli S, Jeffery IB, Santoro A, Neto M, Capri M, Giampieri E, Jennings A, Candela M, Turroni S, Zoetendal EG, Hermes GDA, Elodie C, Meunier N, Brugere CM, Pujos-Guillot E, Berendsen AM, De Groot LCPGM, Feskins EJM, Kaluza J, Pietruszka B, Bielak MJ, Comte B, Maijo-Ferre M, Nicoletti C, De Vos WM, Fairweather-Tait S, Cassidy A, Brigidi P, Franceschi C, O’Toole PW. Mediterranean diet intervention alters the gut microbiome in older people reducing frailty and improving health status: the NU-AGE 1-year dietary intervention across five European countries. Gut. 2020 Jul;69(7):1218-1228. doi: 10.1136/gutjnl-2019-319654. Epub 2020 Feb 17. PMID: 32066625; PMCID: PMC7306987.
[34] Meslier V, Laiola M, Roager HM, De Filippis F, Roume H, Quinquis B, Giacco R, Mennella I, Ferracane R, Pons N, Pasolli E, Rivellese A, Dragsted LO, Vitaglione P, Ehrlich SD, Ercolini D. Mediterranean diet intervention in overweight and obese subjects lowers plasma cholesterol and causes changes in the gut microbiome and metabolome independently of energy intake. Gut. 2020 Jul;69(7):1258-1268. doi: 10.1136/gutjnl-2019-320438. Epub 2020 Feb 19. PMID: 32075887; PMCID: PMC7306983.
[35] Illescas O, Rodríguez-Sosa M, Gariboldi M. Mediterranean Diet to Prevent the Development of Colon Diseases: A Meta-Analysis of Gut Microbiota Studies. Nutrients. 2021 Jun 29;13(7):2234. doi: 10.3390/nu13072234. PMID: 34209683; PMCID: PMC8308215.
[36] Parletta N, Zarnowiecki D, Cho J, Wilson A, Bogomolova S, Villani A, Itsiopoulos C, Niyonsenga T, Blunden S, Meyer B, Segal L, Baune BT, O’Dea K. A Mediterranean-style dietary intervention supplemented with fish oil improves diet quality and mental health in people with depression: A randomized controlled trial (HELFIMED). Nutr Neurosci. 2019 Jul;22(7):474-487. doi: 10.1080/1028415X.2017.1411320. Epub 2017 Dec 7. PMID: 29215971.
[37] Zielińska M, Łuszczki E, Michońska I, Dereń K. The Mediterranean Diet and the Western Diet in Adolescent Depression-Current Reports. Nutrients. 2022 Oct 19;14(20):4390. doi: 10.3390/nu14204390. PMID: 36297074; PMCID: PMC9610762.
[38] Skarupski KA, Tangney CC, Li H, Evans DA, Morris MC. Mediterranean diet and depressive symptoms among older adults over time. J Nutr Health Aging. 2013;17(5):441-5. doi: 10.1007/s12603-012-0437-x. PMID: 23636545; PMCID: PMC4454450.
