Omnia sunt venena, nihil est sine veneno. Sola dosis facit venenum. (łac.)
Toksykologia jest to nauka o truciznach czyli substancjach, które po wchłonięciu do komórek w niewielkich ilościach powodują silne zaburzenia organizmu lub zgon. Arystoteles uważał że „truciznę od lekarstwa dzieli tylko dawka”. Z kolei ojciec toksykologii Paracelsus sformułował myśl: „ wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną. Dawka decyduje tylko, czy coś nie jest trucizną”. Twierdzenia te do dziś można wpisać do współczesnej farmakologii, gdyż każda substancja chemiczna wpływa na ludzki organizm i wywołuje w nim swoiste reakcje chemiczne.
Dlatego też przed każdym podaniem farmaceutyku pacjent jak i lekarz powinni dogłębnie zanalizować potrzebę stosowanie danej substancji oraz indywidualnie określić możliwe negatywne aspekty tego medykamentu. Nie ma substancji zupełnie obojętnych dla organizmu człowieka, a więc całkowicie nietoksycznych. Obecnie wiemy, że oprócz dawki również inne czynniki mogą mieć wpływ na toksyczność danego środka. Do czynników tych należy zaliczyć: drogę wchłaniania substancji toksycznej, częstość zażywania, czas trwania ekspozycji, zakres uszkodzeń wywołany przez truciznę. Toksykologia znalazła zastosowywanie w prewencji uzależnień, pozwala określić stopień uzależnienia od danej substancji chemicznej oraz wywołane przez nią skutki.
Podawanie leków jest związane z ryzykiem wystąpienia efektów ubocznych i niepożądanych działań leku.
W zakresie niekorzystnego działania leków można wyróżnić działania niepożądane leku, zwane dawniej ubocznymi, oraz działanie toksyczne leku. Działania niepożądane są to te wszystkie objawy, które lek wywołuje poza swoim zasadniczym działaniem leczniczym, po podaniu go w dawkach terapeutycznych. Działaniem toksycznym natomiast nazywamy te objawy niepożądane, które występują po przedawkowaniu leku. Jest to zatrucie ostre lub przewlekłe.
- Ryzyko wystąpienia tych objawów jest często tym większe, im lek wykazuje silniejsze działania lecznicze.
- Wystąpienie objawów toksycznych jest również związane z wielkością dawki.
- Praktycznie każdy lek, w odpowiednio dużej dawce, może wywołać szkodliwe działanie i stać się trucizną.
- Działanie toksyczne może także wystąpić w wyniku długotrwałego podawania leczniczych dawek leków.
Toksykologia: wybrane grupy farmaceutyków i ich toksyczność.
- LEKI CHEMIOTERAPEUTYCZNE , ANTYBIOTYKI
Toksyczność antybiotyków dla człowieka wynika z ich działania na układy enzymatyczne, które są podobne do występujących w drobnoustrojach. Najbardziej toksyczne są te antybiotyki, których mechanizm działania polega na hamowaniu biosyntezy kwasów nukleinowych (antybiotyki polienowe, polipeptydowe oraz większość antybiotyków przeciwnowotworowych).
Antybiotykami o umiarkowanej toksyczności dla ludzi są tetracykliny, makrolidy, aminoglikozydy i ryfamycyny. Mechanizm ich działania na komórkę drobnoustrojów polega na hamowaniu biosyntezy białka, która w organizmie ludzkim przebiega w nieco inny sposób. Najmniejszą toksyczność dla ludzi wykazują te antybiotyki, które hamują biosyntezę ściany komórki bakteryjnej (penicyliny i cefalosporyny).
- LEKI PRZECIWBÓLOWE, PRZECIWGORĄCZKOWE I PRZECIWZAPALNE
Toksykologia: opioidowe leki przeciwbólowe
Do grupy tej należą alkaloidy opium i ich pochodne oraz syntetyczne narkotyczne leki przeciwbólowe. Morfina jest to narkotyczny lek przeciwbólowy z grupy alkaloidów fenantrenowych opium. Szybko wchłania się z przewodu pokarmowego. Łatwo przenika do wszystkich tkanek, sprzęga się z kwasem glukuronowym i wydala przez nerki. W zatruciu ostrym dochodzi do utraty przytomności. Obserwuje się: zwolnienie i spłycenie oddechu, szpilkowate źrenice, sinicę, skurcz błony mięśniowej przewodu pokarmowego i dróg żółciowych oraz spadek ciśnienia tętniczego krwi. Zgon, z powodu niewydolności oddechowej, może nastąpić w 2-4 h po zatruciu.
Toksykologia: niesteroidowe leki przeciwzapalne
Niesteroidowe leki przeciwzapalne wykazują słabsze działanie farmakologiczne niż narkotyczne leki przeciwbólowe. Wykazują natomiast dodatkowo działanie przeciwzapalne i przeciwgorączkowe związane jest to z hamowaniem syntezy prostaglandyn. Zdecydowana przewaga działań niepożądanych związanych ze stosowaniem NLPZ dotyczy przewodu pokarmowego. Najczęściej obserwowane objawy związane z przewodem pokarmowym to dyspepsja (bóle w nadbrzuszu, poposiłkowe uczucie pełności lub sytości), utrata apetytu, odbijania, bóle brzucha o różnorodnym charakterze, nudności i wymioty, nasilenie objawów choroby refluksowej przełyku i zaburzenia rytmu wypróżnień — biegunki, zaparcia, wzdęcia. Rzadsze to chudnięcie, objawy krwawienia z przewodu pokarmowego
- LEKI NASENNE
Pochodne kwasu barbiturowego. Barbiturany są na świecie najczęstszą przyczyną zatruć rozmyślnych i przypadkowych. W lecznictwie są one wykorzystywane jako leki uspokajające, nasenne, środki stosowane do znieczulenia ogólnego i przeciwdrgawkowe. Barbiturany łatwo wchłaniają się z przewodu pokarmowego. Szybkość wchłaniania zależy od lipofilnego charakteru związku, powinowactwa do białek organizmu oraz stężenia formy niezdysocjowanej leku. Właściwości te warunkują także zdolność penetracji w organizmie, charakter dystrybucji oraz stopień przesączania i wchłaniania zwrotnego w kanalikach nerkowych. Wchłonięte barbiturany prawie równomiernie rozmieszczają się we wszystkich tkankach. Większe ilości gromadzą się w wątrobie (duże ukrwienie) i w mózgu (dobra rozpuszczalność w lipidach). Mają zdolność przenikania przez barierę łożyskową oraz do mleka. W organizmie barbiturany ulegają biotransformacji. Powstające metabolity są pozbawione aktywności biologicznej, jednak pochodne tworzą po utlenieniu metabolity o działaniu nasennym.
Pochodne benzodiazepiny. Leki anksjolityczne znoszą niepokój, napięcie emocjonalne i uczucie lęku. Działają także uspokajająco i nasennie, przeciwdrgawkowo, zwiotczają mięśnie szkieletowe. Ze względu na szeroki zakres działania i częste stosowanie istnieją duże możliwości zatruć i działań szkodliwych.
- LEKI PSYCHOTROPOWE
Leki neuroleptyczne działają także uspokajająco. Znoszą objawy psychoz i stosowane są przede wszystkim w leczeniu schizofrenii. Znoszą niepokój i zmniejszają wrażliwość na bodźce zewnętrzne. Wykazują też działanie przeciwwymiotne, przeciwhistaminowe i hipotensyjne. Nasilają działanie leków przeciwbólowych i nasennych. Podstawową grupą leków neuroleptycznych są pochodne fenotiazyny (pochodne alifatyczne (chlorpromazyna, promazyna), piperydynowe (tiorydazyna) i piperazynowe (perfenazyna, flufenazyna, triflupenazyna). Przedawkowanie pochodnych fenotiazyny wywołuje bóle głowy, suchość błony śluzowej jamy ustnej, obrzęk błony śluzowej nosa, zaburzenia rytmu serca, ortostatyczny spadek ciśnienia tętniczego krwi, zaburzenia orientacji, narastającą senność, przechodzącą w śpiączkę, drgawki, sinicę powłok. Zgon następuje w wyniku porażenia ośrodka oddechowego lub powikłań związanych z długotrwałą śpiączką. Dawka śmiertelna pochodnych fenotiazyny dla człowieka wynosi 15-150 mg/mc. Przy długotrwałym przyjmowaniu pochodnych fenotiazyny może dojść do zaburzenia ze strony układu pozapiramidowego. Występują one w postaci objawów zespołu parkinsonowskiego (wzmożenie napięcia mięśni, spowolnienie ruchów, drżenie kończyn i głowy), dystonii i dyskinezji (przymusowe ruchy głowy i szyi, mięśni mimicznych twarzy, języka, skręty tułowia, utrudnione połykanie), akatyzji (niepokój ruchowy z koniecznością częstych zmian pozycji ciała). Pochodne fenotiazyny wywołują skórne odczyny alergiczne (pokrzywka, zapalenie kontaktowe, reakcje fotoalergiczne). Długotrwałe przyjmowanie dużych dawek może prowadzić do zmian pigmentacji skóry oraz odkładania się barwnika w rogówce i siatkówce oka.
- LEKI CUCĄCE
Kofeina działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy i rzadko powoduje zatrucia śmiertelne u ludzi. Odnotowano przypadki zatrucia śmiertelnego po spożyciu 500 mg kofeiny i po dożylnym jej podaniu w dawce 3,2 g. Uważa się, że 10 g kofeiny podanej doustnie może być śmiertelne dla człowieka. Ostre zatrucie kofeiną powoduje znaczne pobudzenie psychoruchowe, przyspieszenie czynności pracy serca, zaburzenia rytmu serca, wzrost ciśnienia tętniczego krwi i drgawki. Zgon może nastąpić w wyniku podrażnienia ośrodka oddechowego. Nadmierne zażywanie kofeiny prowadzi do zatrucia przewlekłego, charakteryzującego się nadmiernym pobudzeniem psychoruchowym, gonitwą myśli, niepokojem, przyspieszoną czynnością serca oraz nadmierną diurezą.
Piśmiennictwo:
- Seńczuk,Toksykologia współczesna, PZWL,
- Jurowski, W. Piekoszewski, Toksykologia Tom ½, PZWL,
- Samborski, K. J. Filipiak, J.Kaczmarczyk, A. Tykarski ,Niesteroidowe leki przeciwzapalne a powikłania sercowo-naczyniowe i gastroenterologiczne — algorytm wyboru, Choroby Serca i Naczyń 2016, tom 13, nr 4
