Sczepienia są bardzo ważnym aspektem naszego zdrowia. Istnieją zwolennicy i przeciwnicy szczepionek, jednak tych pierwszych jest na szczęście o wiele więcej. Dlaczego warto się szczepić? Mimo niewątpliwego postępu nauki i teoretycznie niemal nieograniczonej możliwości syntezowania nowych leków i szczepień XXI wiek przynosi coraz to nowe infekcje oraz reaktywację starych, biologicznych wrogów. Narastanie oporności lekowej przez bakterie oraz niewielki wybór chemioterapeutyków przeciwwirusowych stawia nowe wyzwania przed współczesną medycyną. Odpowiedzią na ataki nowych/starych wrogów w czasie globalizacji wydaje się być próba uzyskania odporności populacyjnej oraz indywidualnej na jak największą liczbę drobnoustrojów. Odporność jest możliwa do zaindukowania wśród ludzi dzięki szczepieniom ochronnym.
Dlaczego warto się szczepić – co dają nam szczepionki i programy szczepień ochronnych?
- Programy szczepień ochronnych pozwoliły na eradykację lub ograniczenie wpływu na zdrowie wielu śmiertelnych chorób. Poczynając od tężca i błonicy aż do ospy prawdziwej i choroby Heinego-Medina.
- Szczepienia pozwalają na imponujące ograniczenie śmiertelności wśród dzieci. Pozwalają na zmarginalizowanie problemu śmierci dzieci między innymi przez odrę, krztusiec czy tężec.
- Szczepienia pozwalają na redukcję skutków chorób sezonowych (grypa) oraz endemicznie występujących schorzeń np. kleszczowe zapalenie mózgu.
- Z olbrzymią satysfakcją można obserwować procesy walki o zdrowie nie tylko w „świecie zachodnim”. Końcówka sierpnia 2020r uznana jest za czas pokonania polio w Afryce.
Szczepienia – jak to działa?
Szczepionki są to produkty pochodzenia biologicznego zdolne do indukcji procesów immunologicznych, warunkujących wytworzenie odporności, bez wywołania działań toksycznych. Idealna szczepionka powinna zawierać antygen, na którego obecność organizm reaguje poprzez wytworzenie trwałej odporności, nie wywołując żadnych szkodliwych efektów.
Szczepionki odbiegają od tego wzorca: często wymagają dawek przypominających (szczególnie w przypadku chorób nieobecnych lub eradykowanych w populacji) oraz obserwowane są działania niepożądane o różnym nasileniu.
Elementem stymulującym odpowiedź immunologiczną w szczepionce są antygeny drobnoustrojów. Obecność antygenów warunkuje powstanie odporności humoralnej (przeciwciała) oraz komórkowej (komórki cytotoksyczne). Szczepienie uruchamia procesy odpornościowe i syntezę tzw. komórek pamięci. Dzięki wcześniejszemu zaszczepieniu kontakt z patogenem w warunkach codziennego środowiska skutkuje szybką odpowiedzią organizmu i pokonaniem „poznanego” w trakcie szczepienia niebezpieczeństwa.
Dostarczenie antygenu w szczepionce jest możliwe dzięki atenuacji, czyli unieczynnieniu patogenu. Stosowane szczepionki zawierają antygeny w postaci:
- Żywych drobnoustrojów o zmodyfikowanych właściwościach (szczepy niezjadliwe) np. gruźlica, odra, świnka, różyczka
- Martwych drobnoustrojów inaktywowanych termicznie lub chemicznie np. grypa, wścieklizna
- Antygeny powierzchniowe drobnoustrojów, inaktywowane toksyny np. krztusiec
- Produkty rekombinowanego DNA np. antygen HBs w WZW typu B
Oprócz antygenów szczepionka zawiera tzw. adiuwanty (substancje zwiększające skuteczność szczepionek), konserwanty oraz substancje resztkowe. Wszystkie substancje dodatkowe w szczepionce są przebadane i bezpieczne w podawanych stężeniach dla zdrowia człowieka.
Bezpieczeństwo, czyli dlaczego tyle trwa wyprodukowanie nowej szczepionki?
Wymagania stawiane przed producentami szczepionek są niezwykle wysokie. Nowe preparaty muszą cechować się nie tylko wysoką, długotrwałą immunogennością (zdolnością do wytworzenia odpowiedzi odpornościowej), ale również muszą spełniać standardy bezpieczeństwa oraz muszą być docelowo powszechnie dostępne.
Zanim szczepionka trafi do potencjalnego odbiorcy, przechodzi szereg, najczęściej długoletnich, testów. W pierwszej kolejności po wyprodukowaniu szczepionki, na podstawie najnowszej wiedzy i metod naukowych, prowadzone są testy bezpieczeństwa na zwierzętach. Po żmudnych i dokładnych testach rozpoczyna się badanie skuteczności i bezpieczeństwa szczepionki na ludziach.
- I faza badań klinicznych, prowadzona na małej grupie (najczęściej mniej niż sto) ochotników, ma za zadanie określić czy szczepionka nie szkodzi ludziom.
- II faza wymaga większej grupy ochotników (kilkaset osób). Faza ma za zadanie znaleźć optymalną dawkę szczepionki, określić czy wzbudza pożądane działania (czy jest immunogenna) oraz stale monitorować bezpieczeństwo.
- III faza przebiega przy udziale do kilkudziesięciu tysięcy ochotników. Faza badania pomaga ustalić, czy szczepionka zapobiega nowym zachorowaniom oraz określić interakcje z innymi szczepionkami, stale monitorując efekty niepożądane.
Badania kliniczne nowej szczepionki wymagają mnóstwa czasu oraz udziału ochotników. Motywacją osób biorących udział w badaniu najczęściej jest skorzystanie z produktu, dostępnego dla społeczeństwa dopiero za około 2-3 lata od syntezy nowej szczepionki. Wprowadzenie szczepionki na rynek nie kończy monitorowania bezpieczeństwa szczepionek. Każdy niepożądany odczyn poszczepienny jest monitorowany, zgłaszany do instytucji naukowych i analizowany.
Wiarygodnych danych dotyczących szczepień oraz poszczególnych szczepionek najlepiej szukać poprzez konsultacje lekarskie, na stronach prowadzonych przez rzetelne instytucje naukowe lub ministerstwo zdrowia.
Warto zajrzeć na stronę Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego.
Piśmiennictwo:
1.Szczeklik, P. Gajewski, Interna Szczeklika
2.Jakub Gołąb, Immunologia
3.Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, Szczepienia Info, https://szczepienia.pzh.gov.pl/
